DALGA VE AKINTILARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER

4) DALGA VE AKINTILARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER VE KIYI TİPLERİ

DALGA

Deniz yüzeyinde rüzgarın etkisiyle meydana gelen salınımlara dalga denir. Dalgaların oluşmasında, rüzgarlarla birlikte gelgit ve deniz tabanlarında meydana gelen deprem, heyelan ve volkanizma  gibi olaylar da etkili olur. Dalgalar çarptıkları yüksek kıyıları alttan aşındırır.

AKINTILAR

Deniz yüzeylerindeki suların, bulundukları yerlerden başka alanlara doğru taşınmasına AKINTI denir...

Akıntıların en önemli nedenleri

Sürekli rüzgârlar 

-Gel - git olayı

-Seviye farkı

-Yoğunluk farkı

-Sıcaklık farkı

-Tuzluluk farkı

   
Türkiye'de Kıyı Tipleri

Türkiye, üç tarafı denizlerle çevrili uzun bir kıyı şeridine sahiptir (8333 km).

Bu nedenle kıyılarımızda çeşitli kıyı şekillerine rastlanmaktadır. Ülkemizdeki kıyı şekillerinin oluşumuna etkileyen etmenler iki gruba ayrılır: Bunlardan biri iç diğeri dış kuvvetlerdir. Epirojenik olaylar, orojenez,volkanizma ve depremler kıyılarımızın ilk şeklini almasında etkili olmuştur. Kıyıların bu ilk şeklinin değişmesi ve biçimlenmesi ise dış kuvvetlerin ürünüdür. Gelgit genliği az olduğundan dalga ve akıntılar, kıyılarımızın biçimlenmesinde en önemli etmenlerdir.

 

KIYILARDA OLUŞAN ŞEKİLLER

1. KIYI AŞINIM ŞEKİLLERİ

Dalgaların kıyılara çarparak aşındırma yapmasına abrazyon denir. Dalgalar, üç biçimde aşındırma yaparak kıyıları şekillendirir:

-Su kütlesinin kıyıya çarparken yaptığı basınç etkisiyle,

-Dalga içindeki kum, çakıl gibi maddelerin kıyıya şiddetli çarpmasıyla,

-Deniz suyunun kıyıdaki tabakaları eritmesiyle (kimyasal yolla).

FALEZ (YALIYAR)

Dalgalar bir taraftan kıyıya çarparak, diğer taraftan da sürükledikleri kaya parçaları, kum ve çakılları kıyıya ve deniz dibine çarparak aşındırırlar. Bunun sonucunda, zamanla dik kıyıların altı oyulur. Üst kısımların çökmesiyle kıyıda meydana gelen dikliğe falez adı verilir. Deniz kıyısında ki uçurumlardır.  Bu sayede kara geriler. Falez  şekillerin en çok olduğu yerler Akdeniz ve Karadeniz kıyılarıdır.

Denize dik uzanan kaya parçalarının dalgalar tarafından alttan aşındırılması ile doğal köprüler oluşur. 

2. KIYI BİRİKİM ŞEKİLLERİ

Kıyının derinliğinin azaldığı yerlerde, dalgalar ve akıntılar tarafından taşınan maddelerin birikmesiyle oluşan şekillerdir.

A. KUMSAL

Kıyılarda dalga ve akıntıların taşıdıkları maddeleri biriktirmesi sonucunda oluşan alanlara kumsal denir.

Dalgaların, kum ve çakılları sığ kıyılarda biriktirmesi sonucu oluşan kumsallara plaj denir

B. KIYI OKU VE KIYI KORDONU

Kıyı setlerinin bir burundan ileriye doğru uzanması sonucunda oluşmuş şekillere kıyı oku, bir koy ya da körfezin önünü kapatan setlere ise kıyı kordonu denir.Fethiye Ölüdeniz’deki kıyı oku en güzel örnektir.

C. LAGÜN (DENİZ KULAĞI)

Bir kıyı okunun koy ya da körfezin önünü kapatmasıyla oluşan gerideki göllere lagün denir. Durusu, Büyük Çekmece ve Küçük Çekmece gölleri birer lagündür.

D. TOMBOLO

Kıyı açığındaki bir adanın bir kıyı oku ile karaya bağlanması sonucunda oluşan şekile tombolo denir. Marmara Bölgesi’ndeki Kapıdağ Yarımadası ve Sinop Yarımadası birer tombolodur.

KIYI TİPLERİ VE OLUŞUM SÜREÇLERİ

Kıyılar, dalgalar ve akıntılar tarafından durmadan işlenmekte, şekil değişikliklerine uğramaktadır. Fakat Dünya’nın çeşitli bölgelerinde farklı kıyı tiplerinin görülmesinin asıl nedeni, kıyı haline geçen bölgelerdeki yer şekillerinin değişik olmasıdır. Başlıca

kıyı tipleri şunlardır:

 

 1. BOYUNA KIYILAR

Dağların kıyıya paralel uzandığı kıyı tipidir. Kıyıda girinti çıkıntı azdır.  Doğal limanlar azdır. Karadeniz ve  Akdeniz’de boyuna kıyılar görülür.

  

2. ENİNE KIYILAR

Yükselen denizin kıyıya dik uzanan dağlar arasındaki vadiler ve ovalara doğru sokulması sonucunda oluşan kıyılardır. Kıyı çok girintili çıkıntılıdır. Koy, körfez ve limanlar fazladır. Ege’de Özellikle Edremit Kuşadası arası enine kıyılar görülür.

­

3. RİALI KIYILAR

Deniz sularının yükselmesi ile akarsu vadilerinin ağız kısımlarının sular altında kalması sonucunda oluşan kıyı tipidir. Güney Batı Ege, İstanbul ve Çanakkale boğaz’ında rialı kıyılar görülür.

4. LİMANLI KIYILAR

Alçak tepelik alanlardaki geniş vadilerin sular altında kalması ve bunların önlerinin setlerle kapanmasıyla oluşan kıyılardır. Karadeniz’in kuzeyindeki Odessa Limanı bu tip kıyılara örnektir. Büyükçekmece ve Küçükçekmece lagünlerinin bulunduğu kıyılar da limanlı kıyı-

lara örnektir.

­5. DALMAÇYA TİPİ KIYILAR

Kıyıya paralel olarak uzanan dağlar arasındaki vadilerin sular altında kalması sonucunda oluşan kıyılardır. Adriyatik Denizi kıyıları bu tip kıyılardır. Hırvatistan’da Adriyatik Denizi’nde dalmaçya tipi kıyılar görülür. Ülkemizdeki örneği Finike ile Kaş arasıdır.

­

6. FİYORD KIYILAR

Buzul vadilerinin sular altında kalmasıyla oluşan kıyılardır. En güzel örneklerine İskandinavya Yarımadasında rastlanır. Norveç’de fiyortlu kıyılar görülür. Ülkemizde görülmez.

­7. SKYER KIYILAR

Buzul aşındırması ve biriktirmesinin birlikte etkili olduğu kıyılardır. Fiyortların önünde, moren depolarından oluşan yüzlerce irili ufaklı adacık yer alır. Norveç kıyılarında bu tip kıyılara rastlanır.Ülkemizde görülmez.

8. HALİÇLİ KIYILAR

Gel-git genliğinin yüksek olduğu kıyılarda, akarsuların ağzında haliçlerin yer aldığı kıyılardır. Genellikle gelgit olayının yaşandığı okyanus kıyılarında görülür. İç denizlerde haliç tipi kıyı görülmez. Kuzeybatı Avrupa’da İngiltere ve İrlanda kıyılarında yaygın olarak görülür.Ülkemizde görülmez çünkü ülkemizde gel git oluşmaz.

9. ALÇAK KIYILAR

Geniş kıyı ovaları ve deltaların bulunduğu yerlerdeki kıyı tipidir. Bu kıyı tipinde kıyı çizgisi genellikle düz olup, kıyı okları ve kıyı setleri fazladır. Alçak kıyıların özel bir tipi Watt tipi kıyılardır. Gel-git olayının belirgin olduğu alçak kıyılarda sular çekildiğinde

deniz dipleri yüzeye çıkar. Bu durumun görüldüğü yerlerdeki kıyı tipine Watt kıyı tipi denir.Ülkemizde görülmez.

10. MERCAN KIYILAR

Mercanlı kıyılara tropikal kuşakta rastlanır. Çünkü mercan adı verilen canlılar sığ ve sıcak sularda yaşamaktadır. Bu canlıların kalıntısı üst üste birikerek bazen deniz yüzeyine kadar çıkmakta ve mercan adaları ya da atol adı verilen şekiller oluşturmaktadır. Avustralya çevresindeki denizler, bu tür kıyıların tipik örneklerinin bulunduğu yerdir.Ülkemizde görülmez çünkü sıcak denizlere kıyısı yoktur.

Örnek: