BİYOÇEŞİTLİLİK

BİYOÇEŞİTLİLİK (CANLI ÇEŞİTLİLİĞİ)

Hava, su, toprak ve canlılardan oluşlan yaşam alanına biyosfer denilir. Canlıların doğal ortamlar içerisinde yaşadığı küre olan biyosfer (canlılar küresi); litosfer, atmosfer ve hidrosfer ile etkileşim hâlindedir.

Karalarda yaşayan canlılar, atmosferde belirli bir yüksekliğe kadar yaşama imkânı bulabilmektedir. Bu seviyeden sonra ise atmosfer basıncının, sıcaklığın ve oksijen miktarının düşmesi gibi nedenler, canlıların yaşamasını zorlaştırır. 

Hidrosferde derinlik artışına bağlı olarak oksijen azalır, sıcaklık değerleri düşer ve su basıncı yükselir. Dolayısıyla denizlerde bu koşulların görüldüğü alanlar, canlı yaşamı için çok uygun değildir.

Canlıların büyük bir bölümü genellikle ışığın ulaşabildiği 200 metre derinliğinde su yüzeyine yakın tabaka içinde yaşamaktadır 

 Bitkiler, litosferin üst kısmını oluşturan toprak tabakasına tutunarak yaşamlarını devam ettirirken bazı hayvan türlerinin de bu toprak örtüsü içinde yaşadığı görülebilmektedir.  Canlıların toprak yüzeyinden yaklaşık 10 m derinlide ve 120 m yükseklide kadar yaşayabildiklerini göstermiştir. Daha yükseklerde ise geçici olarak yaşayan kuş, bakteri, virüs vb. canlı ve canlı kalıntılarına rastlanabilir. 

  

Biyoçeşitlilik; bir bölgedeki genlerin, türlerin, ekosistemlerin, ekolojik olayların oluşturduğu bir bütündür. Bu bütünün içinde uzun süreli etkileşime dayalı bir düzen, bir uyum vardır . Çeşitli bitki ve hayvan türlerinin yaşadığıdünyada kıtaların ve bölgelerin biyoçeşitliliği aynı değildir. Bu farklılığa iklim, bitki örtüsü, yeryüzü şekilleri ve toprak ile su kaynaklarının aynı olmaması neden olmuştur. Genel olarak sıcak ve nemli iklim bölgelerinden kurak ve soğuk iklim bölgelerine geçildikçe biyoçeşitlilik azalmaktadır. Nemli ve sıcak olan ekvatoral iklim bölgesi, dünyadaki canlı çeşitliliğinin önemli bir kısmını oluştururken kurak olan çöl iklimiyle soğuk olan kutup ikliminde ise canlı çeşitliliği azdır. 

Canlılığın Yeryüzüne Dağılışını Etkileyen Faktörler  

İklim, bitki örtüsü, yeryüzü şekilleri ve su kaynakları gibi coğrafi özelliklerin dünyanın her yerinde aynı olmaması, bitki ve hayvan türlerinin yeryüzüne dağılışında farklılığa neden olmuştur. Bitki ve hayvanların yeryüzüne dağılışında etkili olan faktörleri inceleyelim.

1.Fiziki (Doğal) Faktörler  

Bitki ve hayvanların yeryüzüne dağılışında etkileyen doğal faktörlerin başlıcaları;  iklim, yer şekilleri ve topraktır.  

a. İklim 

Bitkilerin gelişmesi ve büyümesi için belirli bir sıcaklığa ihtiyaç vardır. Bu nedenle sıcaklık bitki çeşitliliği ve bunların yayılıp alanları üzerinde etkilidir. Birçok bitki türü için sınırlayıcı en alt ve en üst sıcaklık -40 °C ile +40 °C arasındadır. 

 Bitkiler, farklı sıcaklık isteklerine bağlı olarak ekvatordan kutuplara doğru sıralanmıştır. Su, bitkiler için hayati önem taşır. Bitkiler ihtiyaç duydukları suyu yağış, hava ve toprağın neminden elde eder. Yağışlar, canlıların yaşayabilmesi için gerekli olan suyu sağlar. Bitkilerin birçoğu, yıllık ortalama 200 mm’nin altında yağış alan yerlerde yaşayamamaktadır. Bu değerin altında yağış alan yerler ise dünyanın en az yağış alan bölgeleridir.  Sıcaklığın yüksek, yağışın az olması ise canlıların yaşamını olumsuz etkiler kurak ve yarı kurak sahalarında bitki örtüsünün sık olmadığı görülür. Sıcaklık ve yağışın düşük olduğu kutup ve tundra ikliminde de biyoçeşitlilik azdır.

 

Bitkisel biyoçeşitlilik yağış ve sıcaklıkla bağlı olarak değişir. Sıcaklığın yüksek ve yağışın fazla oldugu yerler biyoçeşitlilik bakımından zengindir

Işık ve rüzgâr faktörü de canlıların dağılışını etkiler. Işık; yoğunluk, miktar ve süre bakımından canlıların yaşam faaliyetlerini etkiler. Bitkilerin çoğu çimlenme ve gelişebilme için ışığa ihtiyaç duyar. Örneğin ekvatoral yağmur ormanlarında ışık isteği fazla olan bitkiler, güneş ışığından daha çok yararlanabilmek için uzar. Işık isteği az olan bitkiler ise ışığın az olduğu orman altında daha iyi bir yaşam alanı bulur. 

Rüzgârın biyoçeşitlilik üzerindeki etkisi diğer iklim unsurlarına göre daha sınırlıdır. Polen ve tohumların taşınmasını sağlayarak bitkilerin yayılışını etkileyen rüzgâr, sıcaklık ve nemi taşıyarak da bitki ve hayvanların dağılışını etkiler. 

b. Yerşekilleri 

Yükseltiye bağlı olarak sıcaklığın azalması ve bir noktaya kadar yağışın artması, bitki ve hayvan türlerinin bir dağ yamacı boyunca çeşitlenmesini sağlamıştır. Yükselti arttıkça bitkiler farklı kuşaklar oluşturur. Yüksek kesimlerde bitkiler, alçak kesimlere göre daha geç çiçek açmakta ve daha erken yapraklarını dökmektedir. Dar ve derin vadilerde ise çevredeki diğer yerlere göre farklı bir biyoçeşitlilik ortaya çıkabilir. Özellikle yeryüzü şekillerine bağlı olarak oluşan mikroklima alanlarında relikt ve endemik canlılara daha çok rastlanır. 

Biyoçeşitliliği artıran bir başka faktör, yeryüzü şekillerinin engebeli olduğu bölgelerde iklimin kısa mesafelerde de ğişmesi ve çeşitli iklim tiplerinin ortaya çıkmasıdır. Genel olarak engebeli bölgeler, yeryüzü şekillerinin düz olduğu bölgelere göre daha zengin bitki ve hayvan türlerine sahiptir.

Dağları'n denize dönük yamaçları daha fazla yağış aldığı için gür bir bitki örtüsüne sahiptir. Örneğin  Karade-niz’de dağların kuzey yamaçlarındaki biyoçeflitlilik diğer yamaçlara göre daha fazladır. Yer şekillerinde çeşlitli-liğin az olduğu yerlerde biyoçeflitlilik de azdır. Örneğin engebenin az olduğu ve yükseltinin deniz seviyesine yak›n olduğu Hollanda’daki biyoçeflitlilik, yer şekillerinin çok çeşitlilik gösterdiği Türkiye’ye göre daha azdır.

  

doğal olmayan etkenler sonucunda meydana gelen bazı değişimler kara ve denizler arasında canlı türlerinin geçidine imkân sağlayabilir. Örneğin, Akdeniz’i Kızıldeniz'e bağlayan Süveyş Kanalı açıldıktan sonra Akdeniz, Kızıldeniz ve Hint Okyanusu arasında bitki ve hayvan türü geçişleri olmuştur.

c. Toprak

Bitkiler kökleriyle toprağa bağlıdırlar Gereksinim duydukları mineral ve suyu topraktan alırlar. Bu nedenle mineral bakımından zengin topraklarda gür bir bitki örtüsü oluşmaktadır. Toprağın geçirimsiz ve kil oranının fazla olduğu yerlerde ağaç türü bitkiler gelişememekte buna karşılık kökleri yüzeye yakın olan ot türleri yetişmektedir. Toprak içindeki su ve hava hareketine olanak tanıyan geçirimli topraklar, ağaç yetişmesine daha elverişlidir. Topraktaki kireç ve tuz oranı da aynı şekilde bitkilerin yetişmesini olumsuz yönde etkilemektedir. Bu tür bölgelerde ise tuz ve kireç seven bitkiler yetişmektedir.  

Toprağın fiziksel yapısı, kimyasal özellikleri, nem, sıcaklık ve canlı organizmalar bitki ve hayvanların yaşam alanı seçiminde etkili olur. Örneğin, kalkerli topraklar üzerinde kolaylıkla yayılış gösteren bazı bitkiler, silisli topraklar üzerinde seyrekleşir ya da yok olur. Salyangozlar, kireçli toprakların olduğu alanlarda yoğunluk gösterirken volkanik toprakların bulunduğu yerde sayıları azalır.

2. Biyolojik Faktörler

İnsan

İnsanların yeryüzündeki bitki ve hayvanların dağılışına etkisi genelde olumsuz olmakla birlikte olumlu etkileri de olabilmektedir. İçinde bulunduğumuz yüzyılda dünya nüfusunun hızla artması, sanayi ve teknolojideki gelişmeler ekosistemdeki tür kayıplarını oldukça arttırmıştır. Sanayi Devrimi'yle birlikte doğaya müdahalesi artan insanın canlıların dağılışına etkisi daha da belirginleşmiştir. Bu anlamda günümüzde görülen aşırı avlanma, ormanların ve otlakların tahrip edilmesi, evsel ve endüstriyel atıklarının toprağı ve yer altı sularını; fosil yakıtların ise atmosferi kirletmesi gibi beşerî faaliyetler canlı türlerinin azalmasına yol açarak biyoçeşitliliği olumsuz etkilemektedir. Sanayi Devrimi’nden sonra tür kayıpları daha da arttırmıştır. Nesli tükenmekte olan hayvanların koruma altına alınması, doğal koruma alanlarının oluşturulması, biyoçeşitliliğin azalmasını önleyici çalışmalar arasında yer alır.

Mısır’da bulunan Süveyş Kanalı'nın açılması (17 Kasım 1869) ile Akdeniz ve Kızıldeniz arasında canlı geçişi başlamıştır.

Yeryüzündeki coğrafi şartların değişimine bağlı olarak canlılar, öncelikle değişen koşullara uyum sağlamaya çalışır. Uyum sağlayamayanlar, yaşamları için gerekli coğrafi şartların bulunduğu bölgelere göç eder. Göç edemeyen ve bu koşullara uyum sağlayamayan canlıların birey sayısı azalarak zamanla nesilleri tükenir.

  

Diğer Canlılar

Ekosistemdeki canlıların birbirleriyle olan ilişkilerine bağlı olarak bir bölgedeki canlı türü çeşitliliği

değişir. Örneğin bir bölgede bitki tür ve çeşitliliğinin fazla olması o bölgede yaşayan otçul canlı türünün

fazla olmasına neden olur. 

III. Paleocoğrafya Kıtalarda ve iklimlerde meydana gelen değişiklikler, canlıların yeryüzüne dağılışını önemli ölçüde belirlemiştir. a. Kıtaların kayması

Yeryüzünde, tek büyük kara parçası olan Pangea’dan bugünkü görünümünü alana kadar geçen süre boyunca kara ve denizlerin dağılışında büyük değişiklikler meydana gelmiştir. Kıtaların yaklaşması  ya da uzaklaşması bitki ve hayvanların göç yollarının değişmesine, daha önce bir arada bulunmayan türlerin birbirleriyle karşılaşarak etkileşimlerine neden olmuştur Bu durum ayni hayvan türlerinin farklı kıtalarda yaşamasına neden olmuştur. Kıtaların birleşmesi sonucu ise farklı canlı türleri buluşmuş ve bu canlılar arasında etkileşim gerçekleşmiştir. Karaların yer değiştirmesi sonucunda bazı türler de değişen koşullara uyum gösteremediği için yok olmuştur.  

b.İklim Değişikliği

Son jeolojik zamanda görülen buzullaşma sonucu canlıların çoğu sıcak bölgelere doğru göç etmiştir. Ayrıca buzullaşma sonucu deniz seviyesi alçalırken karalar genişlemiş, buzulların erimesiyle de deniz seviyesi yükselirken karalar daralmıştır. Deniz seviyesinde meydana gelen bu değişimler, kara ve denizlerde yaşayan bitki ve hayvanların geçiş alanındaki sahaların kapanmasına veya açılmasına neden olmuştur. Örneğin son jeolojik zamanda buzullaşmanın etkisiyle Bering Boğazı, Alaska ile Sibirya'yı birbirine bağlamış ve buradan canlı geçişleri gerçekleşmiştir. Buzul Çağı sonrasında sıcaklığın artmasıyla canlılar, yaşadıkları yerlerden iklimin daha uygun olduğu alanlara göç etmiştir  

Aşağıdaki dünya haritasında bazı alanlar numaralarla gösterilmiştir. Canlıların yeryüzüne dağılışını etkileyen faktörleri göz önünde bulundurarak soruları cevaplandırınız  

• Biyoçeşitliliğin 3 numara ile gösterilen alanda 4 numara ile gösterilen alana göre daha fazla olmasının
nedenlerini açıklayınız.

• Son jeolojik zamanda 1 numara ile gösterilen yerde bulunan Bering Boğazı ile Alaska­Sibirya arasında
gerçekleşen canlı geçişlerinin nedeni nedir?

• 2 numara ile gösterilen yerde Süveyş Kanalı'nın açılması hangi denizler arasında canlı geçişini sağlamıştır?

• 5 numara ile gösterilen alanda canlı çeşitliliğinin azalmasında hangi faktörler etkili olmuştur?

• 6 numaralı alanda bulunan Hindistan, kuzeye doğru hareket ederek Asya Kıtası ile birleşmiştir. Bu hareketin canlı yaşamına olan etkilerini açıklayınız.

Bu içerik e-cografyahane yazarları tarafından üretilmiştir.