EKOSİSTEMİN İŞLEYİŞİ, BESİN ZİNCİRİ VE ENERJİ AKIŞI

EKOSİSTEMİN ÖGELERİ VE İŞLEYİŞİ

Ekosistem,  Yaşamın gerçekleştiği hava küre, su küre, taş küre ve canlı kürenin birbirleriyle en çok etkileşimde bulundukları alan ekosistemi oluşturur. Buna göre ekosistemi; hava, toprak ve su gibi cansız ögeler ile canlıların oluşturduğu yaşam alanı olarak ifade edebiliriz.  Ekosistemlerin sınırları değişkendir. En büyük ekosistem olan Dünya’ya ekosfer denir. 

Canlılar, çevrelerindeki canlı ve cansız varlıklarla ilişkili şekilde yaşamlarını sürdürür.   

Ekosistem, canlı (biyotik) ve cansız (abiyotik) unsurlardan oluşur. Toprak, kaya, su, güneş ışığı ve atmosfer ekosistemin cansız ögelerini; üreticiler (bitkiler ve fitoplanktonlar), tüketiciler (hayvanlar) ve ayrıştırıcılar da (bakteri ve mantarlar) canlı ögelerini oluşturur  

Üreticiler, fotosentez yoluyla canlılar için gerekli olan organik bileşikleri üretir. Tüketiciler de bitkiler tarafından üretilen organik maddeleri tüketerek yaşamlarını devam ettirir. Tüketiciler; birincil, ikincil ve üçüncül tüketiciler olmak üzere üç gruptan oluşur. Ayrıştırıcılar, ölmüş bitki ve hayvan atıklarının parçalanmasını sağlayarak bunların inorganik maddeler şeklinde doğaya dönmesine katkı sunar.

Ekosistemin cansız unsurları fiziksel (ışık, sıcaklık, rüzgâr ve yağış) ve kimyasal etmenlerden (su, karbon,

oksijen, azot, fosfor, karbonhidrat, proteinler, vitamin ve yağ) oluşur. 

Ekosistemi oluşturan ve canlılarla sürekli etkileşim hâlinde olan bu unsurlar, canlılar üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Birbirleriyle sıkı ilişki içerisinde olan ekosistemin canlı ögeleri (üreticiler, tüketiciler ve ayrıştırıcılar) ile cansız çevre, yaşamlarını bir arada sürdürür. Cansız unsurlar, canlıların yaşamının devamı için gerekli olan enerji akışı ve besin zincirinin kesintisiz devam etmesinde oldukça önemli bir etkiye sahiptir. Ekosistemin cansız unsurları, canlıların yaşam alanlarının belirlenmesinde ve yeryüzüne dağılışında etkin rol oynar.

Sıcaklık, rüzgâr, nem ve yağışın yeryüzüne dağılışının aynı olmaması, farklı ekosistemlerin ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Sıcaklık ortalamaları, sıcaklığın mevsimlik değişimi, sıcak ve soğuk dönemlerin süresi, maksimum ve minimum sıcaklık değerleri, yağış şekli, yağış miktarı ve rejimi canlıların dağılışında önemli faktörler olarak karşımıza çıkmaktadır. Sıcaklık ve yağış miktarları aynı olan ancak yağışın mevsimlere dağılışı farklı olan iki bölgede farklı bitki ve hayvan türlerine rastlanmaktadır. Havada bulunan su buharının da canlıların dağılışında önemli bir etkiye sahip olduğunu söylemek mümkündür. Tohumların taşınmasına yardımcı olan rüzgâr, buharlaşmayı hızlandırarak canlı yaşamını etkilemektedir. Kısacası ekosistemin cansız unsurları olan iklim elemanları, canlıların yaşamı ve yeryüzüne dağılışında oldukça etkilidir.

Bütün canlılar yaşamlarını devam ettirebilmek için suya ihtiyaç duyar. Özellikle yaşamlarını suyun içerisinde sürdüren canlılar için suyun sıcaklığı ve kimyasal özelliği son derece önemlidir. Su, yaşam alanı oluşturduğu canlıların yanı sıra karada yaşayan canlıların dağılışında da hayati öneme sahiptir.

Fotosentez olayının gerçekleşebilmesi için ışık ve karbondioksite ihtiyaç vardır. Fotosentez sayesinde üretilen besin maddeleri, besin zinciri ve enerji akışıyla diğer canlılara aktarılır ve ekosistemin devamlılığı sağlanmış olur. Canlıların ışığa duydukları ihtiyaç da birbirinden farklıdır. Ayrıca fotosentezle üretilen oksijen, canlılarda solunumun gerçekleşmesi adına büyük öneme sahiptir. Azot, oksijen, fosfor, karbon gibi cansız unsurlar madde döngüleri sonucunda canlılara aktarılır.

Toprak, bitkilerin büyümesi için gerekli mineral maddelerin bulunduğu önemli bir unsurdur. Birçok canlının içinde barındığı toprağın fiziksel ve kimyasal özellikleri ekosistemi etkilemektedir.

Ekosistemler, su ve kara ekosistemleri şeklinde iki grupta sınıflandırılır. Su ekosistemleri, suyun fiziksel ve kimyasal özelliklerine (tuzlu, tatlı) göre; kara ekosistemleri ise klimatik faktörler ve bitki örtüsüne göre sınıflandırılmaktadır.

BESİN ZİNCİRİ

Dünyadaki bütün canlılar yaşamlarını sürdürebilmek için enerjiye ihtiyaç duyar. Dünyada besin üretmek için gerekli olan her türlü madde (su,oksijen, azot vb.) bulunur. Bu maddelerin canlılar tarafından kullanalabilmesi için organik besinlere (karbonhidratlar, proteinler, yağlar) dönüştürülmesi gerekir. Bitkiler, algler ve bazı bakteriler fotosentez yoluyla inorganik maddeleri organik besinlere dönüştürebilen canlılardır. Bu dönüşümün gerçekleşmesi için güneş enerjisine ihtiyaç duyulur.

Bitkiler, karbondioksit ve suyu kullanarak güneþ enerjisi yardımıyla glikoz ve oksijen üretir. Besin zincirinde fotosentez çok önemlidir. Fotosentez yeşil bitkiler ile algler ve bakterilerin besin üretme sürecidir. Başka bir ifade ile yeşili bitkilerin güneş ısınlarını kullanarak inorganik maddelerin(Su, Karbon gibi) Organik (protein, Glikoz, Yağ) besinlere dönüştürülmesidir.

Güneşten gelen enerji, fotosentez yapan canlıların ürettikleri besinlerde depolanır. Besin maddeleri canlılar tarafından tüketildiğinde enerji, bu canlılara geçer. Böylece enerji, beslenme yoluyla bir canlıdan diğerine aktarılmış olur.

Bitkilerde besin olarak depolanan enerji, bir besin zinciri biçiminde tüm canlılara dağılır.

Besin zincirini üretici, tüketici ve ayrıştırıcılar oluşturur.

Üreticiler, fotosentez yapabilen yeşil bitkiler ile bazı mikroorganizmalardır. Bitkiler topraktan mineral ve su, havadan karbondioksit alır, güneş enerjisini kullanarak fotosentez yapar.  fotosentez süreci sonunda yeşil bitkiler besin maddesi üretir  böylece bitkiler inorganik maddeleri organik maddelere dönüştürür. Bundan dolayı yeşil bitkilere üretici denilmektedir  

Tüketiciler, besin üretme özelliğine sahip olmayan canlılardır. Bunlar da birincil, ikincil ve üçüncül tüketiciler olmak üzere üçe ayrılır

1. Birincil tüketiciler(Otcul Tüketici): Bitki yiyerek beslenir. Otobur olarak da bilinen bu canlıların bazıları çekirge, tavşan, geyik ve zebradır. Tüketicilerin bir kısmı da hayvanlarla beslenir. 

2. İkincil tüketici(Eticil Tüketici): Etobur olarak adlandırılan bu hayvanların başlıcaları kurbağa, yılan, aslan, tilki ve kartaldır. 

3. Üçüncül Tüketici(Hem Et Hem Ot Yiyin Tüketici) Bitkiler ve hayvanlarla diğer bir deyimle her tür besin maddesiyle beslenen canlılar ise hepçil yada Omnivor tüketici olarak adlandırılır. Tavuk, ayı ve insan bu grupta yer almaktadır  

Ayrıştırıcılar, ölü organizmalar ile bunların atıklarını parçalayan mikroorganizmalardır. Bu canlılar, organik maddeleri ayrıştırarak bunları, bitkilerin tekrar kullanabileceği forma dönüştürür. Bu sayede canlıların yapılarında biriken organik maddeler, inorganik maddelere dönüşerek yeniden kullanılabilir hâle gelmekte ve madde döngüsü ile enerji akışının da devamlılığı sağlanmış olmaktadır. 

Ekosistemde maddeler döngü hâlindeyken enerji akışı tek yönlüdür  Besin zincirindeki canlıların üreticiden tüketiciye doğru dikey olarak dizilmesiyle besin piramidi oluşur. Üreticiden tüketiciye doğru gidildikçe;

• Toplam biyokütle ve birey sayısı azalır.
• Besin piramidinin her basamağında enerjinin ancak %10’u bir
üst basamağa aktarılabilir. Buna ekosistemde %10 kuralı denilmektedir

ENERJİ AKIŞI

Canlılar tüm yaşamsal faaliyetlerini sürdürebilmek için enerjiye ihtiyaç duyar. Ekosistemdeki enerji

akışı güneşten gelerek üreticiler, otçul tüketiciler, etcil tüketiciler ve ayrıştırıcılara doğru tek yönlüdür.

Canlılar tarafından kullanılan enerjinin bir kısmı çevreye ısı olarak yayılır. Enerji akışı şekildeki gibi

gerçekleşmektedir:  

Yandaki şekle bakarak şunları söyleyebiliriz:

1. Güneş, ekosistemlerin tek enerji kaynağıdır.

2. Yeryüzüne gelen güneş enerjisinin büyük bir kısmı üreticiler tarafından tutulmakta fotosentez yolu ile kimyasal enerjiye çevrilmektedir.

3. Otçullar, bitkilerden aldıkları enerjiyi bünyelerine alarak yaşamsal faaliyetlerini sürdürmek için kullanır.

4. Etçiller de otçulların bünyelerinde depo ettikleri enerjiyi onları avlayarak kendi bünyelerine alır. Bu enerjiyi yaşamsal faaliyetler için kullanır.

5. Ekosistemlerin çoğunda enerjinin önemli bir kısmı ayrıştırıcılar tarafından kullanılır. Örneğin, bir otlakta bulunan bitkilerdeki enerjinin sadece %10’u otlayan hayvanlar tarafından, geri kalan kısmı ayrıştırıcılar tarafından alınır.   

Bu içerik e-cografyahane yazarları tarafından meb kitaplarından yararlanarak üretilmiştir.