KAYAÇLAR ve YERŞEKİLLERİ

KAYAÇLAR

Kayaç (taş), bir ya da birden fazla mineralin birleşmesinden oluşan katı ve doğal bir maddedir. Kuvarsit ve mermer tek bir mineralden, granit ve bazalt gibi kayaçlar ise birden fazla mineralden oluşmaktadır. Kayaçları inceleyen bilim dalına petrografi denir.  

İnsanlar geçmişten tarihlerden bugüne kayaçlardan yararlanmış kap kaçak süs eşyaları savaş aletleri kale yapımı mesken inşa etme de ve enerji ihtiyacını karşılamada ve sanayide hammadde olarak yer yüzünü oluşturan kayaçlardan yararlanmışlardır.

Oluşum şartlarına, fiziksel ve kimyasal özelliklerine kayaçlar 3'e ayrılır.

 

 Püskürük (Magmatik) Kayaçlar : 
Mantodan gelen, yüksek sıcaklıkta, eriyik haldeki mağmanın, yerkabuğu içerisinde ya da yeryüzüne çıkarak soğuması ve katılaşmasıyla oluşur. 

Katılaşım kayaçları oluştuğu yere göre iç püskürükler ve dış püskürükler olarak ikiye ayrılır.

İç Püskürük Kayaçlar : Yer kabuğunun iç kısımlarındaki çatlak ve boşluklara sokulan magma yavaş yavaş soğuyup katılaşırsa iç püskürük kayaçlar yani derinlik kayaçları oluşmaktadır. Granit, diyorit, siyenit ve gabro bunların başlıca örnekleridir. 

En yaygın görüleni Granit'tir.  Soğuma derinliklerde hava ve su ile temas etmediği için yavaş gerçekleşir  bu nedenle kayaçların kristalleri iri taneli ve serttir.

Dış Püskürük Kayaçlar : Magmanın çatlak ve kırıklar dan yeryüzeyine kadar yükselmesi

ve orada yüzeyde soğuması ve katılaşması ile dış püskürük kayaçlar yani yüzey kayaçları oluşur. Bu kayaçların başlıca örnekleri bazalt, andezit, tüf, obsidyen (volkan camı), sünger taşı ve trakittir. En çok görüleni bazalttır.

Yüzeyde hava ve su ile temas ettiği için hızlı gerçekleşir bu nedenle kayaçların kristalleri küçük taneli ve camsıdır. 

Volkanik dağların önemli bir kısmı lavların soğumasıyla oluşmuştur. Örneğin Etna (İtalya), Klimanjaro (Tanzanya), Fujiyama (Japonya) ve Ağrı Dağı dış püskürük kayaçlardan oluşmaktadır.

Tortul (Sedimenter) Kayaçlar  : 
Dış kuvvetlerin etkisiyle parçalanan kayaçların kil, mil, kum ve çakıl şeklinde ya da suda çözünmüş hâlde taşınan materyallerin göl, deniz ve karalardaki çukur alanlarda birikerek doğal yolla çimentolaşması ve sıkışarak sertleşmesi sonucu tortul kayaçlar oluşur. Birikme ile oluştuğu için kayaçların büyük bölümü tabakalı yapıdadır.  

Çimentolaşma, suda çözünmüş olan minerallerin, tortulların arasında kristalleşerek onları birbirine bağlaması sürecidir.

Tortul kayaçlar, Fiziksel(Kırıntılı), organik ve kimyasal olmak üzere üç'e ayrılır.  

Fiziksel Tortul Kayaçlar : Kayaçların fiziksel ufalanması sonucu kil, mil, kum ve çakıl gibi taneli materyaller ortaya çıkar. Bunların doğal çimento ile birleşmesi sonucu fiziksel tortul kayaçlar oluşur.  

Kil parçacıklarının taşlaşmasıyla kiltaşı, 

Kum taneciklerinin taşlaşmasıyla kumtaşı, 

Çakılların taşlaşmasıyla da çakıltaşı(konglomera) oluşur.  

Kimyasal Tortul Kayaçlar : Kayaçların içerisindeki bazı mineraller, suda çözünerek çeşitli alanlarda suyun buharlaşmasıyla çökelir. Çökelen minerallerin üst üste birikip sertleşmesiyle kimyasal tortul kayaçlar oluşur. 

Bu kayaçlara verilebilecek başlıca örnekler kalker (kireç taşı), jips (alçı taşı), kaya tuzu ve travertendir.  

Organik Tortul Kayaçlar : Bazı bitki ve hayvanlara ait kalıntıların(fosil) belirli alanlarda üst üste birikerek sıkısması, karbonlaşması, taşlaşmasıyla meydana gelen kayaçlardır.  

Kömür (antrasit, taş kömürü, linyit ve turba), mercan kalkeri ve tebeşir bu tür kayaçlardır.

Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçları :Tortul ve magmatik kayaçların yer kabuğunun derinliklerinde yüksek sıcaklık ve basınç altında mineral ve yapısal özelliklerinin değişmesiyle oluşan kayaçlara başkalaşım kayaç denir. Meta değişim; morf şekil anlamına gelir.

Üstteki katmanların basıncı ve derinlerdeki sıcaklığın etkisiyle kayaçların özellikleri değişmektedir. Yer kabuğunun hareketi sonucu gerçekleşen basınç ve sıcaklık koşullarına bağlı olarak oluşur.  

Başkalaşım kayaçların sertlik derecesi yüksektir ve bu kayaçlar, aşınmaya karşı dirençlidir
  

Metamorfizma sonucunda;

Kireçtaşı (kalker)  ..........    Mermere, 

Kiltaşı.                   .........     Killişiste, 

Granit                    ..........    Gnaysa, 

Kumtaşı                ..........     Kuvarsite ve 

Taşkömürü            ..........    ise Elmasa dönüşür. 

KAYAÇ DÖNGÜSÜ  

Yer kabuğunu oluşturan bütün kayaçların kökeni magmadır. 

Magmanın soğuması ve katılaşması ile  önce magmatik kayaçlar oluşur. Magmatik kayaçların çözünmesi ve ayrışması sonucu farklı boyuttaki materyallerin çukur alanlarda üst üste tortulanması ve çimentolaşması taşlaşması ile tortul kayaçlar oluşur.  Tortul ve püskürük kayaçlar, sıcaklık ve basıncın etkisiyle özelliğini yitirip başkalaşım kayaçlara dönüşebilmektedir. Başkalaşım ve tortul kayaçlar ise bazı yerlerde levha hareketlerinin etkisi ile magmaya inerek burada erimekte, tekrar yeryüzüne çıkarak püskürük kayaçlara dönüşebilmektedir. Bu olaya kayaç döngüsü denmektedir.

Etkinlik: 1 

Etkinlik: 2

Aşağıda kayaç döngüsü şamatize edilmiştir. Bu döngüde yaşanan süreçler için anahtar kelimeler
numaralandırılarak verilmiştir. Bu numaraları uygun yerlere yazarak kayaç döngüsünü tamamlayınız.

  

Etkinliğin Web uygulması

 

Kayaçlar ile Yeryüzü Şekillerinin  İlişkisi

Yeryüzü şekillerinin oluşması ve değişmesinde iç-dış kuvvetler, iklim ve kayaçlar önemli bir rol oynar.

Kayaçların fiziksel ve kimyasal özellikleri, yeryüzünün şekillenmesinde doğrudan ya da dolaylı bir etkiye sahiptir. Çünkü bu özellikler, kayaçların aşınım sürecindeki dayanıklılığını belirler. 

Farkli direncteki kayaçların farklı aşınma özellikleri değişik yer yüzü şekillerinin oluşmasında etkilidir. Başkalaşım kayaçlar daha dirençli iken magmatik kayaçlar başkalaşıma göre direnci daha düşüktür. Tortul kayaçların direnci ise magmatik kayaçlara göre direnci daha düşüktür. Bu durum kayaç gruplarının içinde bile farklıdır. Direnç özelliklerine göre sıralayacak olursak

Elmas>Gnays>Granit >Mermer> Kuvarsit> Bazalt>Andezit>Tüf>Kireç Taşı vb. Şekilinde sıralayabiliriz.

Örneğin;

• Başkalaşım kayaçları ve magmatik kayaçlar, genellikle aşındırma etmenlerine (su, rüzgâr vb.) karşı tortul kayaçlardan daha dirençlidir.

• Kimyasal tortul kayaçlar suda kolay çözünebildiği için dirençsizdir.

• Kayaçların geçirimliliği de yeryüzü şekillerinin oluşmasında etkilidir

Etkinlik: 3 

Kaynakça: