Şehirlerin Fonksiyonları ve Etki Alanları

TARİHSEL SÜREÇTE ŞEHİRLER VE FONKSİYONEL GELİŞİMİ

    İnsanların günümüzden yaklaşık 10 000 yıl önce tarımsal faaliyetlerle ile yerleşik hayata geçmişlerdir. Yerleşik hayatın başlamasıyla insanların bir arada yaşaması da şehirlerin temelini oluşturan köylerin ortaya çıkmasını sağlamıştır.  

    Dünyadaki ilk şehir yerleşmeleri Mısır, Hindistan ve Güneydoğu Asya’nın akarsu vadilerinde tarımın gelişmesiyle belirmeye başlamıştır. Verimli tarım arazileri ve akarsu vadileri şehirlerin kurulmasında tercih edilen yerler olmuştur. Nitekim MÖ 3000’li yıllarda Nil Vadisi’nde ve Akdeniz Havzasında şehirler ortaya çıkmıştır. Bunu MÖ 2000 yıllarında Kuzey Çin’de, Güney ve Güney Doğu Asya'da, akarsu vadilerinde ve MÖ 200 de Orta Amerika'da  ortaya çıkan şehirleşme hareketleri takip etmiştir.

Şehirsel yerleşmelerin ilk olarak buralarda görülmesinde ılıman iklim koşullar bulunması, verimli tarım alanlarının olması, su kaynaklarının bolluğu ve toprak yapısının elverişli olmasından kaynaklanmaktadır.

İlk yerleşmeler tarımla birlikte başlayıp geliştiği için ilk şehirlerdeki ekonomik etkinlik de tarımdı. Zamanla tarımın yanı sıra tarım aletleri ve çanak çömlek üreten zanaatçılar da yeni bir meslek grubu oluşturmuştur. Tarım araçlarının gelişmesi, üretimin artmasını sağlamış, bu da ticareti geliştirmiştir. Ticaret, zamanla şehirlerdeki en önemli fonksiyonlardan biri hâline gelmiştir. Ticaretin gelişmesi, zamanla paranın ortaya çıkmasını ve ulaşımın gelişmesini sağlamıştır.

Yapısal olarak bakıldığında şehirleri çiftçilerin dışında yöneticiler, din adamları, tüccarlar, zanaatkârlar, askerler ve diğer meslek gruplarından insanlar oluşturuyordu Bu gelişmeler, aynı zamanda şehirlerin gelişmesine katkıda bulunmuştur.

Tarihsel süreçte ise şehirlerin fonksiyonel özelliklerinin artması, şehir nüfusunun yanı sıra bu yerleşmelerin de artmasına neden olmuştur. İngiltere’de ortaya çıkan Sanayi İnkilabi (1848) modern şehirleşme sürecini hızlandıran önemli bir dönüm noktası olmuştur. Şehirleşmenin son 200 yılda daha fazla olmasında Sanayi Devrimi ile kırsal alandan kentlere doğru yapılan göçler etkili olmuştur. Bunun sonucunda hızla büyüyen yeni şehirler ortaya çıkmıştır.

 

Örneğin Dünyada ilk sanayi şehri unvanına Manchester ve Liverpool sahip olmuştur. Yine Londra, aynı nedenle birlikte idari özelliğinin yanı sıra ekonomik bakımdan da küresel bir etkiye sahip olmuştur.

Diğer ülkelerde de sanayinin gelişmesine bağlı olarak şehir sayısı artmış ve büyük şehirler ortaya çıkmıştır. 1778’de ABD’ye iki yıl başkentlik yapan New York, o dönemde yönetim bakımından küresel etkiye sahipti, günümüzde ise ticaret, sanayi ve iletişim alanında küresel etkiye sahiptir. Tokyo, yönetim bakımından küresel etkiye sahiptir. Günümüzde bu özelliğinin yanı sıra teknoloji ve finans fonksiyonlarıyla ön plana çıkmıştır. Günümüzde nüfusu 10 milyonun üzerinde olan çok sayıda şehir Tokyo,New York, Bombay, Sao Paulo, Manila, Jakarta ve Yeni Delhi gibi şehirlerin ortak özelliği buralarda ticaretin gelişmiş olmasıdır.

ŞEHİRLERİN FONKSİYONLARI

 Şehirler, nüfus ve fonksiyonları bakımından birbirinden farklı özellikler göstermektedir. Şehirlerdeki başlıca fonksiyonlar tarım, sanayi, madencilik, ticaret, ulaşım ve turizmdir. Hiçbir şehirde tek bir fonksiyon özelliği görülmez. Şehirler de yapılan faaliyetlerin bir ya da birkaçıyla ön plana çıkmaktadır. Şehirlerin gelişmesinde önemli paya sahip olan faaliyet türü o Şehrin asıl fonksiyonunu belirler. Bazıları ise aynı anda birden fazla fonksiyona sahip olabilir.

Şehirlerin fonksiyonlarındaki çeşitlilik, Sanayi Devrimi’nden sonra büyük ölçüde artmıştır. Sanayi Devrimi’yle birlikte sanayi, şehirlerin öne çıkan fonksiyonları arasında yer almıştır. Sanayileşmeyle birlikte ulaşım, bankacılık, ticaret vb. birçok sektörde gelişmeler olmuş ve yeni meslek grupları ortaya çıkmıştır. Örneğin Tokyo, teknoloji bakımından gelişmiş şehirlerden iken İngiltere’nin Oxford şehri, eğitim bakımından küresel bir etkiye sahiptir.

 

Bütün işlevlerin bir şehirde aynı etkiye sahip olması mümkün değildir. Dolayısıyla mevcut fonksiyonlardan birinin genellikle diğerlerinden daha fazla ön planda olduğunu söylemek mümkündür. Fonksiyonel özelliklerine göre şehirler; idari, dinî, askerî şehirler ile tarım, sanayi, maden, liman, ticaret, turizm ve kültür şehirleri olarak sınıflandırılabilir.

İdari şehirler; bir ülkenin, bölgenin ya da uluslararası bir kuruluşun yönetim merkezinin bulunduğu şehirlerdir. Londra, Brüksel, Paris, Washington, Ottawa ve Moskova bu tür şehirlere örnek verilebilir.

Dinî şehirler, bir veya birden fazla dinî inancın merkezi ya da kutsal değerlere ve mekânlara sahip olan şehirlerdir. Mekke, Medine, Kudüs, ve Lhasa (Tibet-Çin) dinî şehirlere örnek verilebilir. San Pietro Kilisesi, Roma’nın küresel anlamdaki dinî önemini artırmaktadır

 

Askerî şehirler, gelişiminde stratejik öneme sahip bölgelerin veya askerî eğitim birliklerinin etkili olduğu şehirlerdir. NATO’nun merkezinin bulunduğu Brüksel askeri şehirlere örnek verilebilir.

 

Liman şehirleri; hinterlandı geniş, önemli koy ve körfezlere sahip olan, ticaretin genellikle liman aracılığıyla yapılması sonucu gelişen şehirlerdir. Rotterdam, Hamburg, Singapur, Kalküta (Hindistan) ve Shangay (Çin)liman şehirlerine verilebilecek örnekler arasında yer almaktadır. Marsilya, Akdeniz'in en büyük ticari kapasitesine sahip limanlarındandır.

 

Ulaşım Şehirleri, Bu şehirler hava yolu ulaşımında küresel etkiye sahiptir. Dünya da uluslararası ulaşım da Yeryüzünün en işlek havalimanlarına sahiptir. Atlanta (ABD), Pekin (Çin), Londra (İngiltere), Tokyo (Japonya), Los Angeles (ABD), Dubai (Dubai), Paris (Fransa), Dallas (ABD) ve Hong Kong (Çin) hava yolu ulaşımındaki önemleriyle ön plana çıkmıştır. Dünyanın en fazla uluslararası yolcu taşıyan hava limanı olan Heathrow (Hitrov), Londra’da bulunmaktadır

Tarım şehri, insanların geçimlerini daha çok tarımsal faaliyetlerden karşıladığı şehirdir. Bu şehirlerde az da olsa tarıma dayalı sanayi faaliyetleri yer almaktadır. Bulgaristan’dan Kırcaali Hindistan’dan Bombay şehrini ülkemizden Konya’yı örnek olarak verebiliriz. Buralar önemli bir tarımsal üretim merkezidir.

Sanayi şehirleri, Sanayi Devrimi’nin etkisiyle sanayi tesislerinin kurulması sonucu ortaya çıkmıştır. Bu şehirler, diğer sektörlerin gelişmesini etkileyerek faaliyet gösterdiği bölgenin ön plana çıkmasını sağlar. Manchester (Mençestır), Liverpool, Tokyo, Newyork, Chicago  Düsseldorf (Düsuldorf) ve Detroit (Ditroit) sanayi şehirlerine örnek verilebilir.

Maden şehirleri, önemli yer altı kaynaklarına bağlı olarak gelişen şehirlerdir. Essen (Esın), Kerkük, Kiruna (İsveç) ve Pittsburg (Rusya) bu şehirlere örnek verilebilir.Altın madeni yataklarından dolayı Güney Afrika Cumhuriyeti’nde yer alan Johannesburg (Yuhannesburg), petrol yataklarından dolayı ABD’nin Teksas Eyaleti’ndeki Houston (Hüstın) şehrini örnek verebiliriz

Turizm şehirleri, doğal ve beşerî turizm varlıklarının bulunması sayesinde gelişen şehirlerdir. Miami, Venedik, Barcelona, Roma, Dubai ve Singapur turizm
şehirlerine örnek verilebiliriz.

 

Kültürel şehirler; bilim, sanat ve eğitim gibi çeşitli kültürel faaliyetlerin ön planda olduğu şehirlerdir. Pricenton (ABD) ve Salamanca (İspanya) kültür şehirlerine örnek verilebilir. Harward (Harvırd) Teknoloji Enstitüsünün yer aldığı Los Angeles (Los Encılıs, ABD) Stanford Üniversitesinin bulunduğu San Francisco (San Fransisko, ABD), Oxford ve Cambridge Üniversitesinde dolayı eğitim fonksiyonlarıyla küresel etkiye sahip şehirlerdir

 

Ticaret şehirleri, genellikle ulaşım hatlarının geliştiği ve ticari faaliyetlerin yoğunlaştığı şehirlerdir. New York, Hong Kong, Shangay, Paris, Londra ve Tokyo ticaret şehirlerine örnek verilebilir New York borsası (New York Stock Exchange), küresel öneme sahiptir. Wall Caddesi’nde bulunan borsalardaki gelişmeler dünyanın hemen her yerinden izlenmekte ve buradaki gelişmeler, hemen her ülkedeki borsaları etkilemektedir

 

ŞEHİRLERİN ETKİ ALANLARI

 

Şehirler, kurulduğu mekânın yanı sıra çevrelerini de etkiler. Ancak her şehrin etki alanı birbirinden farklıdır. Şehirlerin etki alanının sınırları, sahip olduğu işlevsel özelliklerle yakından ilgilidir. Örneğin fonksiyonel özellikleri az olan bir şehir, daha çok yakın çevresindeki kırsal alanları etkilerken çeşitli ve önemli fonksiyonlara sahip şehirler ise dünya çapında bir etki alanı oluşturabilmektedir. Dünyadaki Şehirler fonksiyonel özellikleriyle farklı büyüklükte etki alanı oluşturur.

 

Şehirler; etki alanları bakımından küresel, bölgesel ve yerel etkiye sahip şehirler olmak üzere üçe ayrılır.

Küresel Etkiye Sahip Şehirler: Ulusal ve uluslararası ticaret, borsa, bankacılık, sigortacılık, ulaşım gibi ekonomik faaliyetlerin bulunduğu şehirlerdir. Ayrıca bu şehirlerde bilim, teknoloji ve sanatta uzmanlaşmış kurum ve kuruluşlar yer alır. Dolayısıyla bu tür şehirlerde ortaya çıkabilecek sosyal, ekonomik ve siyasi olaylar tüm dünyayı etkilemektedir. Küresel etkiye sahip şehirler genellikle gelişmiş ülkelerde yer almaktadır.

Örneğin dünya ekonomisinde önemli bir yere sahip olan New York, Londra, Paris ve Tokyo sermayenin küresel dolaşımını kontrol eden şehirler konumundadır

 

Bölgesel Etkiye Sahip Şehirler: Bazı ülkelerde yer alan büyük şehirler, küresel boyuttan çok bölgesel etki alanına sahiptir. Dolayısıyla bu şehirlerde meydana gelen toplumsal, ekonomik ve siyasal olaylardan herhangi biri daha çok o ülkeyi ya da yakın çevresindeki ülkeleri etkiler. Örneğin İran’ın başkenti Tahran’ın etki alanı Orta Doğu ve Asya Kıtası ile sınırlıdır. Meksika’nın başkenti Mexico City’nin etki alanı ise Amerika Kıtası ile sınırlı kalmaktadır.

 

Bazı şehirler ise uluslararası etkiye sahip olmamakla birlikte çevresindeki bazı ülkeler üzerinde etkiye sahiptir. Bu şehirler aynı zamanda küresel şehir adaylarıdır. Madrid, İstanbul, Mumbai, Dubai ve Sao Paulo bu tür şehirlerdendir

 

Yerel Etkiye Sahip Şehirler: Geniş alanları etkileyebilecek işlevsel özelliklerin bulunmadığı ve sahip olunan nüfus miktarının az olduğu şehirlerdir. Dünyadaki şehirlerin önemli bir kısmı, yerelde etkili olup daha çok tarım ve tarıma dayalı sanayi faaliyetleriyle ön plana çıkmaktadır. Örneğin Adana, Konya, Mersin, Erzurum gibi şehirler yerel etkiye sahiptir.

 

BÜYÜK ŞEHİRLERİN KURULDUĞU ALANLAR

Küresel etkiye sahip olan şehirlerin en önemli özelliği ulaşım bakımından elverişli yerlerde kurulmuş olmalarıdır. Geniş bir hinterlanda sahip olan bu tür şehirlerin önemli bir kısmına deniz yoluyla da kolayca ulaşılabilmektedir. Büyük şehirlerin diğer bir özelliği ise iklim bakımından elverişli yerlerde kurulmuş olmalarıdır. Bu nedenle küresel bir etkiye sahip olan şehirlerin önemli bir kısmı, orta kuşakta bulunmaktadır.

Bu içerik e-cografyahane yazarları tarafından Milli Eğitim Bakanlığı ders kitaplarından yararlanarak üretilmiştir.