DÜNYA'NIN TEKTONİK OLUŞUMU ve LEVHALARIN HAREKETLERİ

DÜNYA'NIN TEKTONİK OLUŞUMU

        Dünya'nın ne zaman, nasıl oluştuğu hakkında çeşitli fikir ve kuramlar ileri sürülmüştür. Bu düşüncelere göre Dünya, günümüzden yaklaşık 4,6 milyar yıl önce kızgın gaz ve toz bulutlarının sıkışması sonucu oluşmuş ve ekseni etrafında dönerek soğumaya başlamıştır. (Big Bang teorisi) Yoğunluğu ve sıcaklığı fazla olan maddeler Dünya'nın merkezinde toplanmış, az olanlar ise dış kısmında kalmıştır. Bunun sonucunda Dünya; yoğunluk ve sıcaklık bakımından yer kabuğu, manto ve çekirdek olmak üzere üç katmandan oluşmuştur.  Bu katmanlara geosfer adı verilmektedir.

 

 YERİN KATMANLARI

 1. Litosfer

Litosfer ya da taşküre olarak da adlandırılır. Mantonun üstünde yer alır.

Yerkürenin en hafif ve en ince tabakasıdır. Ortalama kalınlığı 33 km’dir. Dağlık sahalarda kalınlık artarken (Tibet’te70 km), okyanus tabanlarında incelmektedir (8-10 km). Yoğunluk ortalama 3 gr/cm3’tür. Bileşiminde oksijen, silisyum, alüminyum, kalsiyum, demir, sodyum, potasyum ve magnezyum bulunur. Yerkabuğu, bileşimleri ve yoğunlukları birbirinden farklı iki tabakadan oluşur.

Litosfer sial ve simadan oluşmaktadır.

a) Granitik Kabuk (Sial)

Bileşiminde silisyum ve alüminyum olduğundan bu ismi almıştır. Katı halde bulunur. Yoğunluğu 2,7 – 2,8 gr/cm3’tür. Kalınlığı okyanus tabanlarında az, kıtaların olduğu alanlarda fazladır. Çoğunlukla granit gibi açık renkli ve hafif kayaçlardan oluşmaktadır.

b. Bazaltik Kabuk (Sima)

Bileşiminde silisyum ve magnezyum olduğundan bu ismi almıştır. Yoğunluğu 3 gr/cm3’tür. Sial’in tersine okyanus tabanlarında kalınlaşır, kıtaların olduğu alanlarda incelir. Çoğunlukla bazalt gibi koyu renkli ve yoğun kayaçlardan oluşmaktadır. 

 2. Manto

Yer kabuğunun hemen altından başlar, çekirdeğe (2.900km’ye) kadar uzanır. Mantonun yoğunluğu 3,3-5,5 g/cm3 sıcaklığı 870 - 2.200 °C arasında değişir. Manto, yer hacminin % 80’ini oluşturur. Bileşiminde oksijen, magnezyum ve demir bulunmaktadır. Mantonun üst kesimi, yüksek sıcaklık ve basınçtan dolayı Plastik özellik gösterir. Bu üst kesime astonosfer adı verilir. Sıvı haldeki manto malzemesine mağma denir. Sıvı halde bulunan mantoda sürekli olarak alçalıcı-yükselici konveksiyonel) hareketler görülür. Bu hareketler iç kuvvetlerin (orojenez, epirojenez, volkanizma ve deprem) enerji kaynağıdır.

3. Çekirdek

Yerin en ağır ve en kalın (3470 km) bölümüdür. 2.900-6.370 km’ler arasında uzanır. Ortalama yoğunluğu 10 - 13 gr/cm3 tür. Sıcaklığı 2,200 – 5,000 °C arasında değişir. Çekirdek Dünya’nın hacminin 1/7’sini oluşturmasına rağmen, çok yoğun olduğundan

Dünya’nın ağırlığının 1/3’ünü oluşturur. Çekirdeğin, 2.900 – 5.120 km’ler arasındaki kıs¬mına dış çekirdek, 5.120 – 6.370 km’ler arasındaki kısmına iç çekirdek denir.

İç çekirdekte bulunan demir-nikel karışımı çok yüksek basınç ve sıcaklık etkisiyle kristal haldedir. Dış çekirdekte ise bu karışım ergimiş haldedir.

Yerkabuğundan çekirdeğe doğru gittikçe sıcaklık yükselir ve 5.000 °C ‘yi bulur. Mantoda meydana gelen konveksiyonel akıntılar iç kuvvetleri oluşturan güçtür.

Ortalama 35 km kalınlığa sahip olan litosfer manto ve çekirdeğe göre oldukça incedir. Okyanusal kabuk silisyum ve magnezyumdan oluştuğu için Sima olarak bilinir. Ancak İç çekirdek üzerindeki ağırlığa bağlı olarak katı halde bulunmaktadır.

 

KITALARIN SERÜVENİ

 İlk dünya haritaları çizildiğinde kıtalar incelenirken özellikle Güney Amerika ile Afrika kıtalarının sınırlarının birbiriyle yapbozun parçaları gibi uyumlu olduğu görülmüştür. Bu da bir zamanlar bu iki kıtanın bir arada bulunmuş olacağı fikrini akla getirmiştir. Gerçekten de elimize bir Dünya haritası aldığımızda özellikle Atlas Okyanusu’na kıyısı olan kıtaların sınır kesimlerinin birbirine uyumlu olduğu görülmektedir. Güney Amerika ve Afrika’nın sınırları birbiriyle örtüşmektedir.

 

LEVHALAR NASIL HAREKET EDER?

Mantoda da yatay ve dikey doğrultuda hareketler vardır. Çekirdek tabakası daha sıcak olduğundan (uranyum ve toryum maddelerinin reaksiyonu girmesi) mantonun çekirdeğe yakın kısımlarında ısınma meydana gelir. Bunun sonucunda ısınan malzemeler hafifler ve yükselir. Mantonun yer kabuğu ile temas hâlinde olan kısma ise daha soğuk ve yoğun olduğundan aşağıya doğru çöker. Konveksiyonel harekete meydana getirmekte bu harekete bağlı olarak yer kabuğa basınç yaparak, çatlaklar oluşturmakta ve buraların arasına magma sızmakta ve levhalar birbirinden uzaklaştırmaktadır. 

Yer kabuğu, bir yapboz gibi birbirine tutturulmuş on iki büyük ve çok sayıda küçük levhadan oluşur. Kıtalar bu levhalar üzerindedir. Levhalar hareket ettikçe onlar da hareket eder. Bu hareketler birbirlerine doğru ya da birbirinden uzaklaşır şekilde olabilir. Mantodaki ısı akımlarının neden olduğu bu hareketler sırasında levhalar birbirinden uzaklaşır, birbirlerine çarpar veya birbirlerini sıyırırlar.

Bu hareketlilik sonucunda levha sınırlarında uzun zaman ölçeğinde 

1)Yeni kıtalar oluşur.

2)Yeni okyanuslar oluşur.
3)Kıvrımlı sıra dağlar oluşur.
4)Yarık vadiler oluşur
5)Okyanus ortası sırtları oluşur.
6)Okyanus hendekleri oluşur.
7)Kıvrımlı sıra dağlar oluşur ve üzerinde yer yer volkanik dağlar oluşur.
8)Volkanik dağlar oluşur. Patlama okyanusta gerçekleşirse volkanik adalar oluşur. Örneğin; havai, İzlanda
9)Levhaların hareketleri sonucu meydana gelen titreşimler depremlere neden olur.
10)Depremler ve volkanik patlamalar okyanusta oluşursa Tsunami oluşur. 




11)Sıcak su kaynakları oluşur. Gayzer, kaplıcalar.



12)Fay hatları oluşur.

bu durumların levha sınırlarında olmasına şaşırmamak gerekir.

  Kıtaların Birbirinden Ayrılmasının Kanıtları

a) Kıta kenarları birbirine uyumludur ( Güney Amerika ve Afrikanın çok uyumlu olması).
b) Benzer yaşlı kaya grupları, bugün farklı konumlarda olan kıtalarda bir bütünün parçaları şeklinde yer almıştır. (iskandinavya dağları ve Apalaş dağları taş kömürü yatakları bakımından zengindir 1 jeolojik zaman arazisidir)
c) Yaşlı buzul kayaları (tillitler) günümüzde farklı konumlarda bulunan kıtalarda görülmektedir. Kıtaların bugünkü konumlarında bulunmaları hâlinde, bu buzul kayalarının oluşumu mümkün olamazdı. 
ç) Benzer tortul tabakalar günümüzde farklı konumlarda bulunan kıtalarda yer almaktadır. Bu benzerlikler, kıtaların eskiden birlikte olduğunu göstermektedir.
d) Benzer sürüngen türlerinin fosillerinin farklı kıtalarda bulunması, özellikle sürüngenlerin, kıtaların birinden diğerine geçmeleri söz konusu olamayacağına göre kıtalar hareket etmiş olmalıdır.
e) Kıtalarda yer alan benzer yaşlı volkanik kayalarda gerçekleştirilen çalışmalar, farklı kıtalarda farklı manyetik kutupların varlığını ortaya çıkarmıştır. Her kıta için ayrı bir manyetik kutup olamaz! Buna göre kıtalar bir dönem bir arada bulunmaktaydı.

     Yani kısaca benzer bitki ve hayvan fosilleri, benzer özelliklere sahip volkanik ve jeolojik yapıda kayaçlara rastlanması,  dağların uzanış yönlerinin aynı olması, Buzulların aşınım  şekillerinin aynı doğrultuda olması ve kıtaların manyetik kutuplarının farklı olması bu durumların kanıtıdır.

Aşağıdaki soruları üstte yer alan harita ve şekillere göre cevaplayınız.

Levha tektoniğinin sonuçları nelerdir?

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

Levha hareketlerinin sona ermesi hangi koşullara bağlıdır? Böyle bir durumda ortaya çıkacak so-

nuçlar nelerdir?

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

 

Görsel 1.3'te  65 milyon yıl öncesine ait kara parçalarına yer verilmiştir. Harita 1.1'den yararlanarak ilgili görsel üzerine kıtaların isimlerini yazınız.