DÜNYANIN ŞEKLİ VE HAREKELERİ-1

YERKÜRENİN ŞEKLİ VE HAREKETLERİ

Dünya'nın kutuplardan basık, ekvatordan şişkin kendine özgü şekline geoit denir.

"Geo" yer   "it" kendine özgü, has anlamına gelir.

Geoitin Kanıtları:

Ekvatorun çevresi: 40.076 km

Kutupların çevresi: 40.009 km                67 km fark.

 Ekvatorun yarıçapı: 6.378

Kutupların yarıçapı: 6.357      21 km fark.

Geoit Olmasının Nedenleri;

 1-Dünya'nın kendi ekseni etrafında dönmesi (koriolis kuvveti.) Ekvatorun şişkin olmasına neden olur.
2-Kutuplarda yer çekiminin fazla olması. (kutupların basık olmasına neden olur.)
3-Savrulmanın etkisi

Geoitin Sonuçları

Yerkürenin Şekli Video

1. Güneş ışınlarının geliş açısı Ekvator'dan kutuplara doğru azalır.
2. Sıcaklık kutuplara gidildikçe azalır.
3. Gölge boyları, ekvatordan kutuplara gidildikçe artar. Uzar.
4. Paralellerin çevre uzunlukları Ekvator'dan kutuplara gidildikçe azalır.
5. Boylamların arasındaki mesafe, Ekvator'dan kutuplara gidildikçe  azalır.
6. Kutup yıldızını görme açısı Ekvator'dan kuzey kutbuna gidildikçe artar. Çünkü görme açısı enleme bağıl olarak değişir.
7. Ekvator'dan kutuplara gidildikçe sıcaklık, buharlaşma, denizlerdeki tuzluluk oranı, bitki tür ve çeşidi azalır.
8. Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe yer çekimi, kalıcı kar sınırı artar.
9. Dünya'nın bir yarısı aydınlık, diğer yarısı karanlıktır.
10. Haritalarda bozulmalar meydana gelir.
11. Çizgisel hız Ekvator'dan kutuplara gidildikçe azalır.
12. Meridyenler arası mesafe azalır. Gece-gündüz zaman farkı uzar, artar.

YERKÜRENİN HAREKETLERİ

Dünya'nın iki türlü hareketi vardır.

1. Kendi ekseni etrafındaki hareketi
2. Güneş etrafındaki hareketi

1-Günlük Hareket

Dünya kendi ekseni etrafındaki hareketini batıdan doğuya doğru 24 saatte tamamlar ve bir gün meydana gelir.

Günlük Hareketinin Sonuçları

1. Gece ve gündüz oluşur. Ardalanır. (arka arkaya gelir)
2. Gün içinde güneş ışınlarının geliş açısı değişir. (sabah, öğle, akşam)
3. Gün içinde gölge boyu değişir.
4. Gün içerisinde sıcaklık değişir.
5. Gülük Sıcaklık farkları oluşur.
6. Fiziksel çözülme oluşur.
7. Meltem rüzgârları(dağ vadi ova meltemleri vb.)oluşur.
8. Dünya batıdan doğuya doğru döner.
9. Yerel saat doğuda ileri, batıda geridir. (Yerel saat farkları oluşur.)
10. Güneş doğuda erken doğar, erken batar. Batıda geç doğar, geç batar.
11. Çizgisel hız ve açısal hız oluşur. (Çizgisel hız değişir, açısal hız değişmez.)
12. Çizgisel hızdan dolayı rüzgârların yönünde sapmalar olur.
13. Okyanus akıntılarının yönünde halkalar-sapmalar oluşur.
14. Güneş'in doğuş ve batış anı uzar(şafak-tan vakti)
15. Yerel saat farkları oluşur.
16. Dinamik basınç merkezleri oluşur.

Dinamik Hareket (Günlük Hareket) 

Dünya'nın dönmesi sonucunda oluşan kariyolis kuvveti (Hareket ve Sıkışma) 30° kuzey ve güney enlemlerinde rüzgarların alçalmasına Ve yüksek basıncın oluşmasına neden olur.
 60° kuzey ve güney enlemlerinde alanın yükselmesine (Karsılaşma Yükselme -Isınma Genleşme)





2)Yıllık Hareket

Dünya'nın Güneş çevresindeki bir dönüşünü elips şeklindeki bir yörüngede 365 gün 6 saatte tamamlar. Buna Dünya'nın yıllık hareketi denir ve 1 yıl oluşur.

Dünya, Güneş etrafında dönerken ekseni, eğik bir şekilde döner. Dünya yıllık hareketinin sonuçlarını düşünürken, eksen eğikliği ile birlikte düşünmek gerekir.

Eksen Eğikliği

  

1. Ekvator ile yörünge düzlemi arasında bir açının olması (23° 27' eğik)
2. Yerin ekseni ile yörünge arasında bir açının olması (66° 33' eğik)

Not: Eksen eğikliğinin sonuçları yıl içerisinde ortaya çıkar.

Yıllık Hareket ve Eksen Eğikliğinin Sonuçları

  

 

Yıllık Hareket ve Eksen Eğikliği Video

 
1. Her yerde Güneş ışınlarının düşme açısı yıl içerisinde değişir. Açı değiştiği için gölge boyları da değişir. 
2. Sadece orta kuşakta dört mevsim belirgin olarak yaşanır. Ekvatorda sadece yaz, kutuplarda kış mevsimi yaşanır.
3. Kuzey yarım kürede (KYK) yaz yaşanırken, GYK' de kış yaşanır. Aynı yarım kürede, aynı anda iki mevsim yaşanmaz. Eksen eğikliğinden dolayı yaz aylarında Güneş ışınları K.Y.K. daha dik geldiğinden çok ısınır. Yaz yaşanır. GYK ise daha eğik açılarla gelir.
4. Aydınlanma çizgisi(gece ile gündüzü birbirinden ayıran çizgi) yıl boyunca değişir. Fakat ekvatoru daima iki eşit parçaya böldüğünden ekvatorda gece ve gündüz süresi daima eşittir. Gece ve gündüz süreleri diğer yerlerde yıl içerisinde değişir.
5. Gündüz süresi, yaz aylarında uzundur, kışları kısadır.
6. Ekvator hariç diğer yerlerde Güneş'in doğuş ve batış saatleri yıl içerisinde değişir. Türkiye'de yazın Güneş erken doğar, geç batar. Bu süre kuzeye doğru gidildikçe artar.
7. Yengeç ve oğlak dönenceleri geri ortaya çıkar. Güneş ışınları en fazla 23° 27' kuzey ve güney enlemlerine kadar dik açıyla gelebilir. Diğer yerlere asla dik açıyla gelmez. (Güneş ışınları yengeç ve oğlak dönenceleri arasına dik gelir. Dönenceler dışına dik gelmez.)
8. Dönenceler arasına iki kez, dönencelere bir kez dik gelir. 
9. Kuzey ve güney kutup dairelerinin yerine belirler. Bu dairelerde 24 saat gece, 24 saat gündüz yaşanır. Kutup dairelerinden sonra gece-gündüz süresi 24 saatten fazladır.
10. Matematik iklim kuşakları oluşur.



ÖZEL GÜNLER
 21 Mart- 23 Eylül


1. Güneş ışınları ekvatora dik gelir. Saat 12.00'de öğle vaktinde gölge oluşmaz.
2. Aydınlanma çizgisi, KKN ve GKN teğet geçer.
3. Dünya'nın her yerinde 12 saat gece, 12 saat gündüz yaşanır .(Yani, eşittir.) Fakat ekvatorda yılın her günü eşittir.
4. 21 Mart tarihi KYK' de ilkbaharın başlangıcı GYK' de sonbaharın başlangıcıdır.
5. 23 Eylül tarihi KYK' de sonbaharın başlangıcı, GYK' de ilkbaharın başlangıcıdır
6. KKN' de 21 Mart tarihi 6 aylık gündüzün başlangıcıdır. 23 Eylül tarihi ise, 6 aylık gecenin başlangıcıdır.
7. 23 Eylül tarihi, GKN' da 6 aylık gündüzün, başlangıcıdır.21 Mart tarihi, 6 aylık gecenin başlangıcıdır


21 Haziran (Yaz Gün Dönümü- Solstis)


1. Güneş ışınları yengeç dönencelerine dik gelir. Saat 12.00'de gölge boyu oluşmaz.
2. KYK' ye Güneş ışınları en büyük açıyla geldiği için çok ısınır, yaz yaşanır.
3. KYK' de yaz başlangıcıdır. GYK' de kışın başlangıcıdır.
4. KYK' en uzun gündüz, en kısa gece yaşanır.
5. GYK' de en uzun gece, en kısa gündüz yaşanır.
6. Güneyden kuzeye doğru gidildikçe gündüz süresi uzar, gece süresi kısalır.
7. KKD' de 24 saat gündüz yaşanır. GKD' de 24 saat gece yaşanır
9. Bu tarihten sonra ( 22 haziran) KYK' de gündüzler kısalır, geceler uzar. Fakat 23 Eylül tarihine kadar gündüzler gecelerden uzundur.
10. 23 Eylül tarihinden sonra geceler gündüzlerden uzun olmaya başlar. 21 aralık' a kadar.
11. KKD' si tamamen aydınlıktır. GKD' de ise tamamen karanlıktır.
12. Aydınlanma çizgisi kutup dairelerinden teğet geçer.
KUZEY YARIM KÜREDE GÜNDÜZ SÜRESİ DEĞİŞİMİ


 21 Aralık(Kış Gün Dönümü)


1. Güneş ışınları oğlak dönencesine dik gelir 12.00' de  gölge boyu sıfır olur.
2. GYK Güneş ışınlarını en dik açıyla gelir. Çok ısınır ve yaz yaşanır.
3. KYK' de kış başlangıcıdır. GYK' de yaz yaşanır.
4. KYK' de en uzun gece, GYK' de en uzun gündüz yaşanır.
5. KYK' de en uzun gece, en kısa gündüz
6. GYK' de en uzun gündüz en kısa gece yaşanır.
7. KKD' de 24 saat gündüz, GKD' de 24 saat gece yaşanır.
8. Kuzeyden güneye doğru gidildikçe gündüz süresi uzar, gece süresi kısalır. (GYK için)
9. Bu tarihten sonra (22 Aralık) GYK'  de gündüz süresi kısalır. Gece süresi uzamaya başlar. Fakat 21 Mart tarihine kadar gündüzler gecelerden uzundur. 21 Mart tarihinden sonra geceler gündüzlerden uzun olmaya başlar.
10. GKD' si tamamen aydınlıktır. KKD' si tamamen karanlıktır.
11. Aydınlanma çizgisi kutup dairelerinden teğet geçer.
DÜNYA'NIN YÖRÜNGESİNİN ELİPS ŞEKLİNDE OLMASININ SONUÇLARI



1. Dünya'nın güneş etrafındaki izlediği yola yörünge düzlemi denir. Bu düzlem elips şeklindedir. Bu elipsoit düzlem üzerinde hareket edersen bazen uzaklaşır. Yaklaştığında Güneş' in çekim gücü artar. Dünya'nın yörüngedeki hızı da artar. Uzaklaştığında Güneş'in çekim gücü azalır. Yörüngedeki hızı da azalır.
2. Dünya'nın Güneş'e en yakın olduğu tarih 3 Ocak günleri en uzak olduğu tarih 4 Temmuz Günöte denir.
3. Şubat ayı 28 gün sürer, diğer aylardan kısadır. (Hızı arttığında)
4. Eylül Ekinoksu 2 gün rötarlı gelir. (hızının azalması)
5. Mevsimlerin süreleri (ilkbahar-yaz) KYK' de uzun, (sonbahar-kış) kısadır. (Süreleri eşit değildir.)
6. KKN' da 186 gün gündüz, 179 gün gece yaşanır. GKN' de 179 gün gündüz, 186 gün gece yaşanır. (Kutup noktalarında gece ve günüz eşit değil.

PARALEL VE MERİDYENLER

HAYALİ REHBERLER

Paralel ve Meridyenler

Paralel  

Kuzey kutup ve Güney Kutup noktasından Dünya'yı tam ikiye bölen çember şeklindeki hayali çizgiye ekvator denir.

1. En büyük paralel dairesi ekvatordur.
2. Ekvatora 1° ara ile çizilir.
3. Ekvatorun kuzeyinde 90 tane, ekvatorun güneyinde 90 tane, toplam 180 paralel dairesi vardır.
4. Ekvatorun kuzeyindeki paralellere kuzey paraleli, güneyindeki paralellere ise güney paraleli denir.
5. Paraleller birbirlerini asla kesmezler
6. Ardışık iki paralel arası 111 km'dir. Her yerde eşittir.
7. Paralellerin uzunlukları, ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe azalır.
8. 90° paraleli, nokta halindedir.

  Enlem

Bir yerin ekvatora olan uzaklığının derece(°), dakika('), saniye ('') cinsinden tanımlanmasıdır. (Açısal ifadesidir.) Enlemi, saat gibi düşünmeliyiz. Başlangıç paraleli, ekvatordur.

Meridyenler

1. Kuzey kutup noktasından başlayan güney kutup noktasında biten, ekvatoru 90°'lik açıyla kesen yarım yay şeklindeki hayali çizgilere meridyen denir.
2. Başlangıç meridyeni  0 olan Greenwich meridyenidir. İngiltere'de Londra'daki kasabadan adını alır.
3. Başlangıç meridyenine 1'er derece aralıklarla çizilir.
4. Başlangıç meridyenini doğusunda 180 tane, batısında 180 tane, toplam 360 tanedir.
5. Paralellerin boyları eşittir.
6. Bütün meridyenler kutuplarda birleşir.
7. Meridyenler arası mesafe ekvatordan kutuplara gidildikçe daralır.
8. Meridyenler arası mesafe sadece ekvatorda 111 km'dir.
9. Ardışık 2 meridyen arası 4 dakikadır.
10. Başlangıç meridyeninin doğusundaki meridyenlere, doğu meridyeni, batısındaki meridyenlere; batı meridyeni denir.

Boylam

Bir yerin başlangıç meridyenine olan uzaklığını derece(°), dakika('), saniye('') cinsinden ifadesidir.

Not: Saat örneğidir. Buna saat başları dereceyi, arasındaki sayılar dakikayı ve diğer aralardaki sayılarda saniyeyi ifade eder.

PARALEL VE MERİDYEN ETKİNLİK

 Aşağıda özelliklerin paralellere mi yoksa meridyenlere mi ait olduklarını karşılarına yazınız. 

ÖZELLİKLER	PARALEL MERİDYEN
1) Kutup noktalarında birleşirler
2) Tam daire şeklindedir.
3) Doğu-Batı yönünde uzanırlar.
4) Grenwich e göre çizilir
5)Aralarındaki uzaklık  her yerde 111 km'dir.
6) Kuzey güney yönünde uzanır.
7. Yarım yay şeklindedir
8. 90 KYK da 90 GYK da toplam 180 tanedir
9. 180 DYK  de 180 BYK de toplam 360 tanedir
10. Boyları eşittir.
11. Boyları ekvatordan kutuplara azalır
12. Aralarındaki uzaklık sadece ekvator üzerinde 111 km'dir
13.Aralarındaki uzaklık ekvatordan kutuplara azalır.
14. Ekvatora göre çizilir
15. Aralarında 4 dk zaman farkı vardır.
16. Araları sabittir.
17. Hayali çizgilerdir..

TÜRKİYE'NİN MATEMATİKSEL KONUMU

Türkiye; 36-42 K.P. (kuzey paraleli) ve    26-45 D.M. (doğu meridyenleri) arasındadır.

Aşağıda Türkiye'nin coğrafi konumunun özellikleri verilmiştir hangilerinin özel konumuna hangilerinin matematik konumuna ait olduklarını karşılarına yazınız

ÖZELLİKLER	PARALEL MERİDYEN
1) Kutup noktalarında birleşirler
2) Tam daire şeklindedir.
3) Doğu-Batı yönünde uzanırlar.
4) Grenwich e göre çizilir
5)Aralarındaki uzaklık  her yerde 111 km'dir.
6) Kuzey güney yönünde uzanır.
7. Yarım yay şeklindedir
8. 90 KYK da 90 GYK da toplam 180 tanedir
9. 180 DYK  de 180 BYK de toplam 360 tanedir
10. Boyları eşittir.
11. Boyları ekvatordan kutuplara azalır
12. Aralarındaki uzaklık sadece ekvator üzerinde 111 km'dir
13.Aralarındaki uzaklık ekvatordan kutuplara azalır.
14. Ekvatora göre çizilir
15. Aralarında 4 dk zaman farkı vardır.
16. Araları sabittir.
17. Hayali çizgilerdir..

Her Noktada Ayrı Bir Saat: Yerel Saat                               

                  

Yerel Saatin Formulü   Dünya batidan doğuya doğru döndüğü için  H noktasında güneş diğer tüm noktalardan daha erken doğar bu yüzden H noktasında güneş tam tepe noktasına hepsinden erken gelir ve oranın yerel saati 12.00 dır. ve  H noktasının yerel saati diğerlerinden daha ileri olur.                                                    

Güneş için Formül :  Doğuda erken doğar, erken batar. Batıda geç doğar geç batar.

Yerel Saat için Formül :  Doğunun yerel saati batıdan ileridir.

Yerel saat soruları

Soru: 10° D.M. Atina'da saat 15:20 ise, 39 D.M Ankara'da yerel saat kaçtır?

29.4=116dk.       116   60
60     1                                      

1 saat 56 dk.  15:20
56                                                          1:56   
16:76    =   17:16

Soru: 26°D.M. saat 13:10 iken, 60° D.M. saat kaçtır?

34.4=136dk.   =    2 saat 16dk.                                13:10
2:16
15:26
Soru: 39 D.M. Ankara'da yerel saat 11:40 ise, 90 D.M. Taşkent'te saat kaçtır?

51.4=204    =   3saat 24dk                                       11:40
3:24
14:64   =   15:04
Soru: Başlangıç meridyeninde saat  14:20 ise, 90 B.M San Salvador'da saat kaçtır?

90.4=360   =  6 saat                                                 14:20
6:00
8:20
Soru: 110 D.M. Ulanbatur'da saat 16:20 ise, 10 B.M. Lizbon'da saat kaçtır?

120.4=480    =   8 saat                                             16:20
8:00
8:20
Soru: 110 D.M. Ulanbatur'da Güneş 7:20'de doğdu ise, 10 B.M. Lizbon'da saat kaçta doğar?

120.4=480   =  8 saat                                               7:20
8:00
15:20

Soru: 28D.M. Balıkesir'de saat 7:12'de Güneş doğmuş ise, 35 D.M. Adana'da saat kaçta doğar?

35-28=7 meridyen
7.4=28dk 7:12
28
6:44

CEVAPLAR

a- A' noktası  45 batı boylamında saati 6.30  ve  C noktası A'nın doğusunda ve 75 doğu boylamında yer almaktadır.  A ve  C arasında ki fark 45+75= 120 boylam 

120x4= 480 dakika  olur 480 dk da 8 saat eder.

6.30 + 8.00=  yerel saati 14.30 dur.

b.  A = 15 Kuzey B= 15 Güney A ve B nin arasındaki fark = 30 her paralel 111 km oldu için 

30x111= 3330 km dir.

c. B noktası tarih değiştirme çizgisine göre Batısında yer almaktadır. Çünkü tarih değiştirme  her zaman önce doğuda gerçekleşir.

d. X= 9. saat diliminde Y=16. saat diliminde

e. kordinatlarına bakarak tarayabilirsiniz

İZOHİPSLER-EĞİM HESAPLAMA

İZOHİPSLER

                  

Deniz seviyesine göre aynı yükseltideki noktaların birleştirilmesiyle oluşturulmuş haritalara izohips yöntemi ile çizilmiş haritalar denir. Bu yöntem de çizgiler iç içe kapalı eğriler oluşturur. En dıştaki eğri en alçak noktayı en içteki eğri en yüksek noktayı gösterir. Eğrilerin sıklığı ya da seyrekliği azdır. Kıyı çizgisi 0 metre eğrisidir. Deniz seviyesine göre aynı derinlikteki noktaların birleştirilmesi ile oluşturulan eğrilere de izobat (eş derinlik) denir. 0 metre eğrisi izobat veya izohipsin başlangıç eğrisidir. "Bu yöntem harita çiziminde en sık kullanılan yöntemdir." Bazen renkler de kullanılabilir.

Harita Yorumlama

BOYUN

Çevresindeki tepeler arasında kalan yükseltisi onlardan daha az olan ve komşu iki akarsu havzasını birbirinden ayıran yerlere "boyun" olarak adlandırılır.

TEPE

Dağ ve tepelerin dorukları "nokta" veya "üçgen" ile gösterilir.

DORUK ÇİZGİSİ
Eğimin arttığı yerlerde izohipsler sıklaşır.

SIRT

"V" nin açık ucuna yükselti değerlerinin arttığı yerler sırt olarak adlandırılır.

VADİ

Akarsu vadilerinin olduğu yerlerde şe yükselti eğrileri "V" şeklini alır. "V" nin sivri ucu akarsuyun kaynak yönünü gösterir ve bu yöne doğru eş yükselti eğrilerinin değeri artar.

YAMAÇ

Dağların eteklerindeki eğimli yüzeylerdir.

UÇURUM

Dağ yamaçlarındaki 90 derecelik eğimli yamaçlardır Kot farkına göre uçurumun derinliği değişir.

ÇUKUR

Çukur alanlar izohips yöntemi ile çizilen haritalarda " OK " işareti ile gösterilir. Bu alanların yükseltisi çevresine göre daha azdır.

Derecik

Kesik kesik çizgiler dönemli akarsuları gösterir.

Akarsu

Düz ve mavi çizgiler ise sürekli akarsuları gösterir.

DELTA

Akarsuların deniz döküldüğü yerlerde eğimin iyice azaldığı eşyükselti çizgilerin iyice seyrekleştiği yerlere delta denir.

OVA

Ovalarda ve eğimin az olduğu yerlerde eş yükselti eğrileri seyrek geçer.

PLATO

 Akarsular tarafından yarılmış çevresine göre yüksekte kalmış hafif engebeli çok geniş düzlüklerdir.

ETKİNLİKLER 1

ETKİNLİKLER 1

 

Etkinlik 2

Etkinlik -2 Cevapları

Etkinlik -2

İZOHİPS ETKİNLİK 3

CEVAPLARI

Eğim Hesaplama

Eğim=     Yükseklik  x 100 veya 1000  

                                Yatay Uzaklık

 %=Binde       %=Yüzde
         

E=  600*1000
= 150%
4000

Soru:  Yükseklik farkı 900 m olan A-B noktası arası yatay uzaklık 150 km olduğuna göre A-B noktası arası eğim binde kaçtır?

Eğim=   Yükseklik Farkı  . 100 veya 1000
Yatay uz.

E= 900.1000 90                      =%6
150000            15      

Soru: Ortalama eğimi %5 olan bir yamaç üzerinde iki nokta arasındaki yatay uzunluk 10km ise noktalar arası yükselti farkı kaç m'dir. ?

5= h.100           h=500
10000